‘De VS is incompetent, Europa is zwak’

Zonder woedende pandemieën is Jeffrey Sachs overal, behalve thuis.

De man die door The New York Times ooit de belangrijkste econoom ter wereld werd genoemd, leidt het Center for Sustainable Development aan de Universiteit van Columbia, is met Antonio Guterres al aan zijn derde VN-secretaris-generaal toe als speciaal adviseur, en moet als directeur van het Sustainable Development Solutions Network ook nog de belangrijkste ontwikkelingsstrategie van de VN in goede banen leiden. Als topautoriteit in economische ontwikkeling en armoedebestrijding vliegt hij constant de wereld rond om overheden te adviseren. 

Maar nu zit Sachs zoals iedereen thuis in quarantaine, in New York. ‘In die zin komt de crisis me niet slecht uit’, lacht hij. ‘Ik vraag al jaren of we meetings niet via Skype kunnen doen.’

Toch is Sachs bovenal bezorgd, en boos. ‘De rampzalige Amerikaanse aanpak van de coronacrisis heeft tienduizenden levens gekost. Maar ik krijg haatmail als ik zeg dat we beter moeten kijken naar hoe China Covid-19 heeft aangepakt.’

Het is de dodelijke tol van het Amerikaanse superioriteitsgevoel dat Sachs aankaartte in zijn laatste boek: A New Foreign Policy: Beyond American Exceptionalism (2018). ‘Een exceptionalisme dat zich voordien uitte in een zacht, en nu in een rauw, vulgair America First. Ik verwacht van Amerika geen heldendom meer. Momenteel is het al veel als de VS zich niet als een van de meest destructieve krachten in de wereld gedraagt.’

Het overleven van de multilaterale samenwerking hangt grotendeels af van de mate waarin Zuid-Azië, Afrika en Latijns-Amerika de crisis onder controle krijgen. Des te meer nu er geen mondiaal leiderschap is. In de VS hebben we de slechtste president in onze geschiedenis. Met Trump hebben we niet gewoon een gek, maar een psychopaat in het Witte Huis. Bij de multilaterale organisaties, zoals het IMF, UNESCO en de Wereldgezondheidsorganisatie, heerst er professionalisme, maar die instellingen functioneren doorgaans alleen als de grootmachten achter hen staan. Maar de VS is incompetent, Europa is zwak en de rol van China wordt in vraag gesteld.  

Wat maakt Europa zwak?

De epidemie wordt nationaal aangepakt, en niet op Europees niveau. De Europese Commissie heeft weinig zeggenschap over gezondheidszorg, en heeft zoals gewoonlijk te weinig budget om een strategie uit te rollen. Dat draait nu slecht uit voor Europa. Maar in plaats van de EU te versterken, zie je de afgelopen weken vooral nationale reflexen.

Is dit een voorbode van isolationisme in de aanpak van de economische crisis die volgt? 

Veel zal afhangen van de mate waarin we het virus onder controle krijgen. Zolang het bos in brand staat, heeft het geen zin om aan landschapsplanning te doen. Lukt dat niet, dan komen er onderlinge verwijten, humanitaire crises en ernstige verstoringen van de internationale bevoorradingsketens. Die zullen een heropstart van de wereldeconomie veel moeilijker maken. We kijken aan tegen zoveel crises tegelijk – een schuldencrisis, bevoorrading, honger – dat ik eerlijk gezegd vrees dat we geen globale strategie zullen vinden.

Amerika is in de eerste plaats een gevaar voor zichzelf. We hebben meer dan 50.000 coronadoden die grotendeels te vermijden waren. Ik denk dat de VS de komende jaren vooral in eigen land de handen vol zal hebben, wat niet eens zo slecht is. Met een begrotingstekort van 15 tot 20 procent zal er weinig bereidheid zijn tot grote imperiale avonturen. Anderzijds: een oorlog beginnen is goedkoop. De VS heeft veel kernkoppen, en die blijven maar beter onder controle.

Trump maakt persoonlijk een verschil omdat hij een psychisch gestoord individu is, maar diepgaander is het Amerikaanse buitenlandbeleid gericht op overheersing, op de idee dat de VS het onmisbare land is dat voor de hele wereld de weg uitstippelt. In een multilaterale realiteit is dat een gevaarlijke visie, zeker wanneer het land in handen is van iemand zonder fatsoen, scrupules of enig begrip van internationaal recht. 

Vanuit die doctrine om koste wat het kost nummer één te blijven, heeft de VS een aanval gelanceerd op de technologische en economische ontwikkeling van China. In die verwoede Amerikaanse pogingen om een anti-Chinees front te vormen schuilt het grootste gevaar.

Ook in Europa stellen velen zich vragen bij de rol van China.

Maar ik mag hopen dat ze geen verwijten over en weer gaan roepen, zoals de Amerikanen doen. Ik ben verre van gelukkig met de verdelende Chinese 17+1-strategie (een samenwerkingsverband tussen China en bijna uitsluitend Centraal- en Oost-Europese landen, red). Europa begaat een enorme vergissing als het geen coherente en volwassen diplomatie met China uitbouwt op EU-niveau. Beide grootmachten zouden een intelligente en diepgaande relatie moeten uitbouwen, en die institutionaliseren in meerdere jaarlijkse high level meetings, en concrete werkgroepen voor uitstootreductie, gezondheid, multilaterale samenwerking, internationale handel, enzovoort. Ze kunnen alvast beginnen via Zoom en Skype.

Tegelijk neemt u het Europa kwalijk dat het de stem niet luider verheft tegen Trump.

Europese leiders zijn naïef geweest. Emmanuel Macron dacht: we nodigen hem uit op de nationale parade, we drukken hem eens stevig de hand, en dan krijgen we hem wel mee. Ze wilden niet te hard pushen en keken weg van de realiteit. Dat was een vergissing, en het heeft zij die in Amerika strijden om ons op het multilaterale pad te houden niet geholpen. Wanneer Amerika unilateraal de deal met Iran verbrak, zei Europa wel dat het niet akkoord was, maar er kwam geen effectief antwoord. Europese bedrijven stopten hun handel met Iran uit vrees voor Amerikaanse sancties. Waarom heeft Europa niet gezegd: Wij zijn een wereldmacht, met een eigen munt en een eigen centrale bank. Wij aanvaarden geen Amerikaanse sancties, wij zullen het akkoord respecteren en handel blijven drijven met Iran? 

Sinds enkele jaren is de VS geen hulp meer voor Europa, maar een hindernis. Met de Amerikaanse oorlogen in het Midden-Oosten werd de NAVO een blok aan Europa’s been. Het hield de EU tegen om een eigen buitenlandbeleid te ontwikkelen.

Moeten we de NAVO dan maar opdoeken?

Misschien is het nu niet het geschikte moment, maar eigenlijk wel. Europa moet voor zijn eigen veiligheid instaan, en de NAVO is daarvoor niet langer het geschikte instrument. De EU moet zijn eigen stem vinden in hoe het met China, India en Afrika omgaat; de wereld heeft dringend nood aan een sterker Europa. De vraag is: zal het systeem eerst instorten, of zal Europa eerst zijn stem vinden?

Wat denkt u?

De sleutel ligt bij het efficiënt beëindigen van de pandemie. Als Covid-19 Europa verder verscheurt, is er geen ruimte voor de weg voorwaarts. Dan zal er alleen maar meer crisis zijn. Met de Europese Green Deal heeft Europa het beste middellangetermijnplan voor duurzame ontwikkeling ter wereld op tafel liggen. Des te meer gaat het mijn verstand te boven hoe welvarende landen als Nederland, Zweden en Oostenrijk voor de coronacrisis ruzie maakten over heel kleine sommen geld om dat plan uit te voeren. Hopelijk schudt de pandemie hen wakker, want Europa heeft dringend een gezond budget nodig. Als de Green Deal een echt plan met echte financiering wordt, heeft Europa een model om actief internationaal uit te dragen. Want elke regio in de wereld heeft nood aan zo’n Green Deal. China heeft zijn Belt and Road Initiative, maar dat is meer een bruin dan een groen project. 

Ik herinner me een betoog van u op de VN-klimaattop in Madrid, waarin u zei: ‘Oliebedrijven hebben de Republikeinse partij opgekocht. Onze politici zijn trouwens heel goedkoop, in geval je er een paar zou willen. Ze verkopen hun ziel bijna gratis. Je kunt allicht hun hele familie kopen.’

We moeten het hele Amerikaanse politieke systeem opkuisen, want het is door en door corrupt. We hebben verkiezingen waarin acht miljard dollar wordt uitgegeven aan campagnekosten. Hoe denk je dat politici dan gaan stemmen in het parlement? We werden een corporatocratie en plutocratie, waarin alleen de belangen van bedrijven en de rijksten tellen.

Politici schermen weleens met een gebrek aan draagvlak voor ambitieus klimaatbeleid. Ontbreekt het aan een duidelijk klimaatverhaal waarin burgers kunnen geloven?

Ja, want je wint de klimaatstrijd niet door te zeggen: het wordt een ramp. Waarschuwingen voor rampscenario’s genereren geen actie. Er zullen de komende jaren stapels boeken verschijnen over hoe we veelvuldig gewaarschuwd waren voor pandemieën, en toch niets ondernamen.

We moeten een uitweg tonen. Voor mij is die duidelijk, omdat ik al tien jaar luister naar ingenieurs die me uitleggen wat we kunnen doen met auto’s, elektriciteit, gebouwen, de industrie, enzovoort. Ik ben fan van ingenieurs, want zij vertellen heldere verhalen op basis van bestaande technologieën. Economen daarentegen, zijn de slechtste verhalenvertellers. ‘We gaan belasting heffen op CO2.’ Mijn god, is dat je verhaal? Dat is belachelijk. Want je zegt niet hoe het mensen hun leven beter maakt. We hebben een pad nodig dat toont hoe onze auto’s en snelwegen er binnen tien jaar zullen uitzien. Dan zeggen mensen: ‘ok, dat klinkt logisch, daar kan ik mee leven.’ Dat vind ik zo goed aan de Europese Green Deal. Het zet duidelijke tijdslijnen en doelstellingen uit, en zegt hoe we daar gaan geraken.

Hoe krijg je minder welvarende regio’s overtuigd dat ze een Green Deal nodig hebben? 

In Afrika is dat makkelijk. Zonne-energie moet er de ruggengraat van de lokale economie worden. Afrikanen willen elektriciteit om hun telefoons te kunnen opladen, dus je hebt daar een duidelijk verhaal dat iedereen begrijpt. We werken aan een alomvattende, logische ontwikkelingsstrategie voor Afrika, gebouwd rond schone energie en digitalisering. 

Ja. En als grootste crediteur zal China dan leren wat Europa en de VS al vijftig jaar weten: als je kredieten geeft aan lage-inkomenslanden, zijn dat eigenlijk giften. Want elke tien à vijftien jaar is er een diepe crisis die het innen van die schulden onhaalbaar en onwenselijk maakt. Het zou ook veel beter zijn als Europa en China dat gezamenlijk doen, dan met een samenraapsel van kleine bilaterale akkoorden. 

Macron lijkt de afgelopen weken nadrukkelijk te solliciteren naar staatsmanschap. Hij zei dat als we het ondenkbare kunnen doen met de economie om deze pandemie te stoppen, dan kunnen we dat ook om catastrofale klimaatverandering af te wenden. Hij noemde het tijd om wakker te worden. Boris Johnson, die op intensieve zorg belandde met Covid-19, werd dan weer een lyrisch pleitbezorger van de Britse publieke gezondheidsdienst NHS, waarop de Conservatieven ernstig bespaarden. Zijn dat openbaringen van voorbijgaande aard, of kunnen ze leiden tot diepgaande politieke verandering?

Voor Boris Johnson kan ik moeilijk warmlopen, met de Brexit zit hij op een louter destructief pad. Nationalisme moet nu net teruggeschroefd worden, we hebben méér internationale samenwerking nodig. Macron is een Europeaan in hart en nieren en hij is consistent, maar ik zou pas echt onder de indruk zijn als nationale staatshoofden hun schouders onder een sterk Europa zetten. Frankrijk zal de wereldproblemen niet oplossen. 

In The Ages of Globalization reikt u nieuwe vormen van internationaal bestuur aan om de grote globale uitdagingen aan te pakken. Welke samenwerkingsverbanden zouden ons door deze pandemie en de economische crisis kunnen loodsen?

We hebben doorheen de geschiedenis verschillende fases van globalisering gekend. Met de digitale revolutie treden we een nieuw tijdperk binnen, dat zich aanbiedt met grote klimaat- en milieu-uitdagingen. Ik pleit voor een nieuwe vorm van global governance door regio’s, op basis van internationale rechtsregels, globale doelstellingen en sterke regionale associaties zoals de EU, de Afrikaanse Unie, ASEAN, en ik zou hopen op een Oost-Aziatisch partnerschap waarin China, Japan en Zuid-Korea samenwerken in plaats van elkaar te bekampen. De meeste van onze problemen overstijgen de nationale grenzen: virussen, vervuiling, klimaatverandering, hernieuwbare energie, enzovoort. We hebben voor elk probleem oplossingen nodig op het laagst mogelijke beslissingsniveau. Soms is dat lokaal of nationaal, maar steeds vaker continentaal of globaal. Rivieren overschrijden grenzen, dus heeft het weinig zin om die nationaal te beheren. Het laagst mogelijke niveau om hernieuwbare energie daadkrachtig aan te pakken is regionaal, omdat energie verscheept moet worden. 

Biedt Covid-19 een momentum om die nieuwe globalisering vorm te geven?

Ja, maar de slinger kan beide richtingen uitslaan. In transitieperiodes verschuift de macht soms zo sterk dat ze leidt tot conflicten en verlies aan politieke autoriteit. Als we een uitweg willen vinden, moeten we goed begrijpen wat onze uitdagingen zijn, en die systemisch en rationeel aanpakken. Maar de politiek is geen rationeel proces. Er zitten hoogstens rationele elementen in, die op sommige momenten meer opflakkeren dan op andere.

Optimistisch klinkt u toch niet.

Wel, it’s worth the fight. (lacht) We hebben als wereldgemeenschap in de afgelopen weken meer geleerd dan we ooit in zo’n korte periode voor mogelijk hadden kunnen houden. We moeten nú met oplossingen komen, timing is belangrijk. En je hebt een dosis geluk nodig. Op dit soort momenten weet je nooit of je voorloopt op de curve of niet.